Bosch’un ahşaptan tablosu “Cimri’nin Ölümü“, Washington Ulusal Sanat Galerisi’nde sergilenmektedir. Viyana’da van der Hellste koleksiyonunun içinde bulunan parçanın daha sonra iş adamı ve sanatsever Samuel Henry Kress’in koleksiyonundan günümüzdeki konumuna geldiği bilinmektedir.
Çeviren: Ayşenur Depe
Bir hayli uzun dikeyliğine ve perspektifler arasındaki hızlı geçişlere bakıldığında ‘’Cimri’nin Ölümü’’nün triptik* bir eserin parçası olduğu anlaşılabilir. 2016’da ressamın ana vatanı Hollanda, den Bosch’da yapılan bir sergide triptik’in dört parçası bir araya getirildi. ‘’Müsrif Çocuk’’ olarak da bilinen dış kısımlar Rotterdam’dan gelmiş, iç kısımlar yani triptik’in ana paneli muhtemelen kaybolmuştu. Sağ panel ‘’Cimri’nin Ölümü’’ Washington Ulusal Sanat Galerisi’nden, sol panelin üst kısmını oluşturan ‘’Aptallar Gemisi’’ve alt kısmını oluşturan ‘’Oburluk ve Şehvetin Alegorisi’’ de sırasıyla Louvre’den ve Yale Üniversitesi Sanat Galerisi’nden gelmişti.
Tablonun olaylar dizisi, Bosch’un zamanındaki ünlü metin ‘Ars moriendi’den (Ölüm sanatı) esinlenilmişti. İlk olarak yalnızca rahipler tarafından vaaz vermelerinde yardımcı olması açısından kullanılan bu kısa metin, daha sonraları Rönesans’ta ve özellikle Almanya ile Hollanda’da reform hareketinin görüldüğü süre boyunca yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır. Bir insanın ölümü Ars moriendi’ye göre sıradan ya da hakkıyla yaşanmış bir hayatın sonucuydu. Ve bunun ölçütü de ya İsa’nın ölüm ilkeleri ya da bunları reddetmesine bağlıydı. Aynı ikilem yaşanmadan Bosch bunu tablosunda bir karaktere dönüştürdü.
İzleyici, örtünün altındaki sıska bedeniyle yatakta ölmekte olan kişinin kubbe şeklindeki yüksek tavanlı yatak odasına girer. Ölüm, her zamanki gibi iskelet şeklinde tasvir edilmiş, beyaz kefene sarılmış bir biçimde kapıdan içeriyi izlemektedir (Ölüm, orijinal metinde dişi (she) olarak bahsedilmektedir). Elindeki oku hastaya tereddüt ederek uzatmaktadır. Ölüm döşeğindeki cimrinin hâlâ kurtuluş şansı vardır. Ölümün eşiğinde dahi kendisini hayatı boyunca kışkırtan seçimin aynısını yapmak zorunda bırakılır: para mı kurtuluş mu, para kesesi mi ebedî hayat mı? Melek, bir yandan hastayı arkasından dikkatlice destekler ve tavanın yakınındaki pencerenin kavisinde yer alan istavrozu işaret ederken öte tarafta şeytan gizli bir yaratık kılığında Bosch’un ellerine para kesesini uzatır ve almasını ister.
İncil’de ‘’Aynı anda hem Tanrı’ya hem de paraya hizmet edemezsin’’ (Hiç kimse iki efendiye hizmet edemez) uyarısı, Cimri’nin melekten şeytanın elindeki para kesesine doğru içgüdüsel yönelmesini açıklar niteliktedir. Odanın içerisinde çok sayıda kötü yaratık yer almaktadır. Belli ki bu yeraltı ruhları ölen adamı kendi taraflarına çekmek için toplanmışlardır. Fakat son karar henüz verilmemiştir. Ölüm’ün oku hâlâ atılmamışken Cimri’nin şeytanı reddedip cennetteki meleği takip etme şansı vardır.
Ortaçağ sanatında nesnelerin ve insanların aynı yerde farklı zamanlarda bir arada resmedilmeleri yaygın bir gelenektir. Bosch da bu geleneğe uyarak tablosunun derinliklerine doğru ölüm sahnesine yavaş geçişler yapmış ve ön plana cimrinin günlük ev hâlini resmetmiştir. Madenî paraları keseye koyarken bir nevi şeytanın (büyük ihtimalle Cimri’nin aklını ölüm döşeğinde bile çelmeye çalışacak olandır) yerine geçmiş ve bu esnada da ne belinde asılı duran haçın ne de odadaki pencerede duran istavrozun farkındadır.
Tablonun aşağı kısmına Bosch’un ince dokunuşlar ‘’serpiştirmesi’’ de ilginçtir. Palto, siper, miğfer ve eldiven Cimri’nin önceden kullandığı eşyalardır. Şövalyelikle alakalı bu parçalar büyük ihtimalle Hristiyanlığa bağlılıkla bağdaştırılabilir. Bosch, Gotik estetiğiyle Hristiyanlık görevine bağlılığını betimlerken bunu büyük ölçüde şövalyenin onurunu tanımlayarak yapmıştır.
*Triptik: Üç parçalı tablo, üç kademeli.
