Kendi hayatımız da olmak üzere dünya ilklerle, sonlarla doludur. İnsan hayatından baktığımızda, içgüdüsel olarak bir ego nedeniyle belki de “ilk” olmayı önemseriz. Bilim dünyasında ise bu daha somuttur. İlk uçak, ilk ampul, ilk bilgisayar… Fakat hayallerle şekillenmiş sanat alemine girdiğimiz zaman iş biraz daha zorlaşıyor. Yazılı edebiyatın sözlü edebiyattan doğduğunu düşünürsek, sanatta ya da daha dar haliyle edebiyatta ilkleri bulmak bence oldukça güç. Fakat, somut delillere ve tarihi sürece de bakarak bu güç işi biraz da olsa kolaylaştırıyoruz. İşte sizin için derlediğimiz edebiyattaki bazı ilkler.
Hazırsanız edebiyattaki ilklere göz atalım.
- Sümerce – Akadca (M.Ö. 2300)
Dünyada bilinen ilk sözlüktür. Çivi yazısı ile tabletlerin üzerine yazılmıştır.
- Elmas Sutra
Dünyada bilinen en eski kitaptır. Kuzeybatı Çin’de bulunmuş ve M.S. 868 yılında yazılmıştır. Orijinal adı “Diamond Sutra”dır. Diamond İngilizcede elmas demektir. Sutra ise dini bilgi anlamını taşır. Bu kitap, Buda’nın öğretilerini içeriyordu. Biz bu öğreti ve bilgileri Buda’nın ağzından, müritlerinden biri olan Subhuti’ye söylenen sözlerden öğreniyoruz. Tamamı 7 sayfadan oluşur ve 6 sayfası metin, 1 sayfası ise Buda ve müritlerini gösteren bir tablo şeklindedir. Kitap, 1900 yılında Taoist bir rahip tarafından Türkistan’ın Tunhuang yöresinde Bin Buda Mağaraları’nda bir duvar dibinde bulunmuştur.
- Ezop
Bilinen ilk masal anlatıcısıdır. Ezop’un kendisi ya da hayatı hakkında bir köle olması ve sanılanın aksine kadın olması dışında pek bir bilgiye sahip değiliz. Ezop’un masallarını da gerçekten yazdığı yolunda bir kanıt yoktur. Fakat öyle ya da böyle klasik dönemden (Latin ve Roma Dönemi) beri çocuk edebiyatında önemli bir yere sahiptir.
- Gılgamış Destanı
Bilinen en eski destandır. Yaklaşık M.Ö. 1800 yılında yazıldığı düşünülmektedir. Destanın sadece birkaç tableti günümüze ulaşabilmiştir. Hikâye, Uruk kralı Gılgamış’ı ve onun yaşadığı olayları anlatır. Destanın standart Babilce versiyonu, Hormuzd Rassam tarafından 1853’te Ninova’daki Asurbanipal Kütüphanesi’nde keşfedildi.
- Naturalis Historia
En geniş kapsamlı ilk ansiklopedidir. Kitabın son hâli Büyük Plinius’un yeğeni Gaius Plinius Secundus tarafından yazılmıştır. Döneminin bütün bilgilerini kapsadığı iddia edilmektedir. Ayrıca, kitabın ismi doğa bilimi olsa da içerisinde birçok farklı konu da vardır. Kitabın içeriği evet ansiklopediktir fakat yapısı bakımından günümüz ansiklopedilerine benzemez.
- Diyojen
İlk Osmanlı mizah dergisidir. İstanbul’da Teodor Kasap tarafından 1870’de çıkarılmıştır. Dergi’deki karikatür ve yazılarda özgürlük ve adalet gibi kavramaları ele alarak dönemin hükümetini eleştirmiştir. Bu bağlamda Diyojen’e siyasi mizah dergisi diyebiliriz. Bu eleştirel tutumundan dolayı sansürlere uğramış ve birkaç kez kapatılmıştır. Dergi’de Namık Kemal’in de isimsiz yazıları yer almaktadır.
- Decameron
Dünya edebiyatının ilk hikâyecisi olarak sayılan Boccaccio tarafından kaleme alınmıştır. Hikâyede on gün boyunca anlatılan yüz öykü vardır. Veba salgınından kaçmak için bir araya gelen yedi genç kadınla üç genç erkek eğlenmek için her gün her biri bir öykü anlatır. Her öyküyü bir kral ya da bir kraliçe yönetir. Decameron’un hem eğlenceli hem de edebi bir yönü vardır. Fakat aynı zamanda döneminin Batı tarzını anlatan tarihi bir belge niteliğindedir.
- Don Kişot
Kitap iki cilt halinde İspanyol romancı Miguel de Cervantes Saavedra tarafından yazılmıştır. İspanyol edebiyatına ciddi bir giriş ve aynı zamanda modern Batı edebiyatının en önemli romanlarındandır. Kitabın amacı Cervantes’in de söylediği gibi şövalye kitaplarını ortadan kaldırmak ve onlarla alay etmektir. Oldukça eğlenceli olmasının ötesinde Don Kişot’un bu kadar önemli olmasının nedeni 18. yüzyılda ortaya çıkacak modern roman türlerini içermesidir. İçerisinde parodi ve ironinin yanında üst kurmacayı barındırır. Okura bunun bir kurmaca olduğunu sürekli olarak hatırlatır ve onunla konuşur. Kitapta tek bir anlatıcı yoktur, hikâyeler başka başka insanlar tarafından da anlatılır. Ve bazı hikâyelerde anlatıcının yalan söylediği yerler ortaya çıkar. Yani kitapta güvenilmez anlatıcı da bulunmaktadır. Cervantes, yazarı yaratanın okur olduğunu, eleştirilerin metni yaşattığını bize sürekli olarak hissettirir.
- Denemeler
Michel de Montaigne tarafından yazılmış, ilk kez 1580’de yayımlanmıştır. Kitap 107 adet denemeden oluşur. Kendi deneyimlerini ele aldığı bu eserin içerisinde eğitim ve felsefe konuları yer alır. Montaigne, Sokrates’ten sonra insan ile ilgilenen en önemli düşünür olarak kabul edilir. Kaldı ki kitap hümanist kültürün en önemli kaynaklarından birisidir.
- Kaiyuan Za Boa
Bilinen ilk resmi gazetedir. Çin’de 8. yüzyılda basılmıştır. İçerisinde günlük politik ve yerel haberler yer almakta idi. Bu gazete el ile ipek üzerine yazılmıştır.
- Tom Sawyer’in Maceraları
Gerçek adı Samuel Langhorne Clemens olan Mark Twain tarafından yazılıp 1876’da yayımlanmıştır. Kitapta Tom Sawyer ile arkadaşı Huckleberry Finn’in maceraları anlatılır. Yaşadığı dönemde halk arasında oldukça popüler birisiydi ve Nikola Tesla gibi önemli kişilerle de arkadaştı. Döneminin en önemli Amerikan ünlüsü olduğu düşünülür. Daktilo makinesini ilk satın alanlardan birisidir. Tom Sawyer’in Maceraları da daktilo ile yazılan ilk roman ünvanını taşır.
- Şuşanik
M.S. 5. yüzyılda İakob Tsurtaveli tarafından yazılmış, “ilk roman” olma iddiasını taşıyor. Küçük bir roman olan “Şuşanik“, Kraliçe Şuşanik’in çektiği sıkıntıları ve Azize Şuşanik’e dönüşme hikâyesini anlatıyor. 5. yüzyılda Gürcistan’da yaşamış papaz İakob Tsurtaveli’nin görevli olduğu sarayda yaşadıklarını anlatan, 475 yılından kalmış bir düz yazıdır. Konusu itibariyle hagiografiktir. Hagiografi ise Hristiyan büyüklerinin, azizlerin hayatlarının anlatıldığı eserlerdir. Kitabın bir ilginç yanı ise, Şuşanik’in hayatını anlatan Ermenice bir kitap daha vardır. Gürcüler bunun yalnızca bir başka nüshası olduğunu söyleseler de Ermeniler tam tersini iddia ediyor. İki kitap aynı hikâyeyi konu edinir ama aslında farklı metinlerdir.
Yararlanılan kaynaklar: 1–2–3–4-5–6–7–8–9
10- Mehmet Süha Ünsal, İlk siyasi mizah dergisi: Diyojen, Bilkent Üniversitesi Yayınları, HIST 200-5 (2019-2020 Fall); 8
